FEYİZ
“Feyz”, çoğulu “fuyûz”, “efyâz”: “suyun çokluğundan dolayı çay gibi taşıp akması, akacak kadar çoğalması; suyun artarak akması; yukarıdan aşağıya doğru akış; ırmağın dolu dolu akması; kabın dolması; sırların artık saklanamayacak kadar çoğalması, birinin sırları içerisinde saklayamayıp dışarı vurması; ölmek, ruhu teslim etmek; sırrın açığa çıkması ve yayılması; haberin yaygınlaşması; gözyaşının akması; mecazî olarak: cömertlik, bahşiş, karşılıksız verme; lütuf; çoğalma, akan gür su; hızlı giden at” gibi anlamlarda kullanılan bir kelimedir. Aynı kökten “istîfâz: haberin yayılması”, “müstefîz: yayılmış haber” anlamlarını ifade eder.
Feyiz, tasavvuf edebiyatının en önemli, en derinlikli ve anlaşılması en zor kavramlarından biridir. Aynı zamanda “bulunmak, ortaya çıkmak…” gibi anlamlarda kullanılan “tecelli” ile de hem sözlük anlamı ve hem de kavramsal ve terimsel karşılıkları açısından birçok yerde yakın ve benzer anlamlarda kullanılır. Feyiz, “feyz-i akdes” ve “feyz-i mukaddes” gibi türlere ayrılırken; “tecelli”nin de “zatî tecelli”, “ariflerin gönüllerindeki tecelli” ve “ölüm sonrası hayatta tecelli” gibi türleri vardır.
Birinci tür tecelli: Allah’ın ezelî tecellileri, tasavvuf tarihinde Muhyiddîn Arabî (ö. 638/1240) tarafından öngörülmüş, tasarlanmış ya da daha öncekilerden alınan miras geliştirilip düzenlemiştir. Muhyiddîn Arabî eserlerinde yaratılış konusuna defalarca işaretlerde bulunmasına rağmen kelam bilginleri ve değişik dinlerdeki inanışlarda olduğu gibi onu “varlıkların yoktan var edildiği” anlamında kullanmaz. Ona göre yaratıcı ve onun isimleriyle sıfatlarının varlığı dışında hiçbir şey “var” değildir. İbn Sina (ö. 428/1037) ekolünde yaratılış, “evrendeki varlıkların var edilmesi”, İbn Arabî’ye göre de; ezelde yaratıcının bilgisinde var olan ve bir bakıma hakkın kendisi olan, ondan başka bir şey olmayan varlığın “ayân-i sabite”ye verilmesi, onların varlık evreninde ilahî zatın ortaya çıkışı anlamını ifade ederek var olmalarıdır. Bu anlamdan hareketle evren Allah’ın bilgisi açısından “kadîm”dir. Feyz-i akdes kavramı da bu tür tecelliyle örtüşmektedir.
İkinci tür tecelli: yegane varlık olan hakkın ilahî isimleri ve sıfatlarıyla değişik görünümlerde varlık evreninde tecelli etmesidir. Bu da feyz-i mukaddes makamını ifade etmekte ve onunla birçok yönden örtüşmektedir. bazı sûfiler ikinci tür tecelliyi; yaratıcının ariflerin gönüllerinde tecelli etmesi ve ariflerin onun en güzel ve en ihtişamlı sıfatlarını seyretmeleri olarak algılar ve bunun hakkın nurlarının etkisiyle ortaya çıktığını belirtirler.
Üçüncü tür tecelli ise; Allah’ın ahiretteki tecellileri ve feyizleridir. Kur’ân’da birçok ayette de tecellinin bu türlerine işaret edilir. Allah’ın ahirette kullarına görünmesi de sözü edilen feyiz ve tecelli kapsamında kabul edilir.
Tasavvuf terimi olarak feyiz; elde etme ve kazanma amacıyla herhangi bir şeyin ilham yoluyla, hiçbir zahmete katlanmaksızın kalbe yönlendirilmesi; kesintisiz hareket halinde bulunan ve fiilleri herhangi bir karşılığa dayanmayan zat; ilahî tecellinin ifade ettiği anlamla aynı anlamı taşır. Bu tecelli şekilsizdir ve belirlemesi ya da sınırlanması ancak tecelli eden zatın gücü kapsamındadır. Ayrıca feyiz, yine sûfî literatürde “cömertlik” anlamında da kullanılır.
İlahî tecellileri geniş bir kapsamda ifade eden feyiz, kesintisiz olarak bütün varlıklara eriştiği için Allah’a, cömertliğin mükemmel örneği olması gerekçesiyle “mebdeü’1-feyz” ve “feyyaz” ismi de verilir. Varlıklar onun tecelli feyziyle var olurlar. Feyzin gelip gidişi, sürekli olarak yenilenmesi öylesine şaşırtıcı bir hızla gerçekleşir ki, hiç kimse bunun farkında bile olamaz. Gelişiyle gidişi sanki aynı anda gerçekleşiyormuş gibi son derece hızlıdır.
Muhyiddin-i Arabî, evrenin yaratılışını ve yaratıkların var oluşlarını feyiz yoluyla açıklar. Buradaki feyiz de “hakkın tecellisi”dir. Ona göre hakkın iki şekilde tecellisi vardır. Her varlık belli ve sınırlı yetileri ölçüsünde “feyz-i akdes” adı verilen ilk aşamada varlık elbisesi giyer. Ardından da kendisine hakkın tecellisine mazhar olacak yetenekler ve kabiliyetler verilir.
Yeni Eflatunculuk sisteminde çok kullanılan bir kelime olan feyiz: “evrenin Allah’ın güç ve gözetimi altında aşamalı, ancak sürekli olarak başka varlıkları da ortaya çıkarma özelliğine sahip olarak tekâmülü” anlamını ifade eder.
Bütün bilgiler ve varlıkların Allah’tan zuhur ve tecelli etmesi anlamında bir terim olan feyiz ve bu kökten türeyen fiiller “akmak, taşmak, dalmak” anlamında Kur’ân ve hadislerde de geçer.
İlk sûfîler feyiz ve ondan türetilen “ifâze”, “istifâze” ve “tefeyyüz” gibi kelimeleri tasavvuf terimi olarak kullanmamışlardır. Bu kavramı, “oluş” ve “varlığı açıklamak” üzere kullanan ilk mutasavvıf Muhyiddin-i Arabî olmuştur. İbn Arabî, bilgi ve varlık problemini “vahdet-i vücûd” inancı çerçevesinde açıklamak için feyiz terimiyle birlikte bunun iki şekli olan “feyz-i akdes” ve “feyz-i mukaddes” kavramlarına yer vermiştir. Ona göre Allah sürekli bağış ve lütuf sahibidir; her çeşit iyilik ve nimet ondan taşıp gelir ve bu taşmaya “feyiz” veya “feyezan” denir.
İbn Arabî’ye göre bilgiler “kesbî, mükteseb: sonradan kazanılan”, ve “vehbî, mevhûb: Allah vergisi” olmak üzere iki kısma ayrılır. Allah vergisi bilgiler, aklın idrak alanının üstünde olduğundan bunlara ancak ihsan edilirse sahip olunabilir. “Füyûzât” denilen bu bilgileri, “zahir bilginleri”, “âbidler” ve “zâhidler” değil gönül ehli olan mükâşefe ve müşahede erbabı elde edebilir. Feyzin kaynağından gelen bilgiler sırra, oradan ruha, oradan da nefse ulaşır. Peygamberler ve veli kullara gelen bilgiler de bu türdendir. İlahî feyiz kesintisiz olduğundan veliler aracılığıyla sürekli olarak insanlara ulaşır.
Mutasavvıflar feyiz sözcüğünden bütün bu bilgileri anlar; Bunları almaya “istifâze, tefeyyüz, ahz-ı feyz; vermeye de “ifâze” derler. İlahî feyzin insanlara ulaşmasında aracı olmaları itibariyle peygamberler ve veliler de feyzin kaynağı sayılır. Bazı bilginler de feyzin yaratıklara ulaşmasında meleklerin de aracı olduklarını ifade ederler.
İbn Arabî bir tek varlığın (Allah) bulunduğunu, var olarak görünen her şeyin bu varlığın çeşitli görüntüleri olduğunu söylerken de feyiz nazariyesine dayanır. Ona göre bütün varlıklar, belli bir kaynaktan çıkıp akan bir su gibi o varlıktan çıkıp akmaktadır. Herhangi bir kesintinin söz konusu olmadığı bu akışta varlık her an kaynağına muhtaçtır ve her an ondan aldığı destekle varlığını sürdürmektedir. Bundan dolayı bir akışın eseri ve bir taşmanın sonucu olan varlık da aslında bilgi gibi ilahî bir feyizdir. Dha önce de belirtildiği gibi İbn Arabî ekolünde büsbütün teknik ve son derece önemli bir terim olan Feyiz, biri “en kutsal (feyz-i akdes)”, diğeri “kutsal (feyz-i mukaddes)” olmak üzere iki çeşittir.
En kutsal feyiz, “şeylerin ve yeteneklerin önce ilim, sonra da ayn mertebesinde var olmalarını gerektiren “öz sevgi (hubb-i zâtî)” tecellisinden ibarettir”. Bu tanımla, Hakk’ın Hak’tan başka hiçbir şeyin düşünülmediği en yüksek seviyedeki “zât tecellisi”ne işaret edilir. Bu mertebede çokluğa imada bulunduğu için ilahî isimlerin varlığı bile söz konusu olmaz. En kutsal feyiz “Hakk’ın, zâtında zâtı ile zâtı için tecelli etmesi” anlamına geldiğinden dış evrende herhangi bir tecelliden söz edilmez. Bu feyz batınîdir. Bu tecelli “vâhidiyyet: birlik/teklik” mertebesinde kendini bilgi suretinde belli eder. Feyz-i mukaddes aracılığıyla ortaya çıkar.
Kutsal feyiz ise; en kutsal feyizde söz konusu olan “aynlar”ın yeteneklerinin dış dünyada ortaya çıkmasını gerektiren ilahî isimlerin tecellisinden ibarettir. Buna göre “kutsal feyiz”, “en kutsal feyz”e dayanır. “En kutsal feyiz”le “a’yân-ı sabite” ve “aslî yetenekler” bilgi mertebesinde meydana gelir; “kutsal feyiz”le de bütün gerekleri ve nitelikleriyle “a’yân-ı sabite” dış dünyada ortaya çıkar.
Mutasavvıflara göre Hak’tan gelen feyiz (bilgi ve ruhsal zevk hali) “akl-ı evvel” denilen Peygamber aracılığıyla velilere, onlar aracılığıyla da insanlara ulaştığından müridlerin feyiz kaynağı mürşidlerdir. Mürşidin doğrudan doğruya akl-ı evvel vasıtasıyla Hak’tan aldığı feyze “ilahî feyiz”, silsile vasıtasıyla aldığı feyze “isnâdî feyiz” denir. Müridin tarikata girip şeyhten feyiz ve irfan almasına da “ahz-ı feyz: feyiz alma” adı verilir.
Allah’ın feyzi gerçekte evrene ve varlıklara iki farklı gerekçeyle erişir: bunlardan birincisi varlıkların yine kendilerine verilmiş olan yetenekleri sebebiyledir. Bu da “feyz-i mukaddes” aracılığıyla aktarılır ve varlıkların hizmetine girer. İkincisi de Zat-i İlahi’nin varlığının gerekçe oluşudur. Bu da bütün varlıklar ve onların donatıldıkları yetilerin “feyz-i akdes”in etkisiyle ortaya çıkmış eserler oluşundandır. “Feyz-i mukaddes” de “feyz-i akdes”e bağlı olduğu için sonuçta bütün her şey Zat-i İlahi’ye döner.
Feyiz kelimesi özellikle tasavvuf edebiyatında birçok tamlamada yer almakta, çok sayıda şair tarafından farklı anlamlarda kullanılmaktadır:
Feyz-i ebed/ebedî: sonsuz nasip ve kısmet; hakkın ardı arkası kesilmeyen, sonsuz lütfu.
Feyz-i ezel/ezelî: tanrısal vergi, tanrısal lütuf.
Feyz-i ilahî: tanrısal lütuf ve vergi.
Feyz-i hak: tanrısal lütuf.
Feyz-i rûhu’l-kudüs: tanrısal yardım ve yol gösterme.
Feyz-i amîm: herkesi kapsayan tanrısal yardım ve rahmet.
Feyz-i lem yezel: tanrısal lütuf ve yardım.
BİBLİYOGRAFYA:
Cürcânî, Seyyid Şerîf, et-Ta’rîfât, “feyz”, Beyrut 1983.
De Boer, Tj., “Feyz”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1998, IV, 589-592.
Dihhudâ, Ali Ekber, Luğatnâme-yi Dihhudâ, Tahran 1346 hş., “feyz”, XXXVII, 362-363.
Eraydın, Selçuk, “Feyiz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi/DİA, İstanbul 1988-2004, XII, 513-514.
Furûzanfer, Bedîuzzamân, Şerh-i Mesnevî-yi Şerîf, Tahran 1381 hş., III, 859.
Hâfız-i Şîrâzî, Dîvân-i Hâfız-i Şîrâzî (nşr. Muhammed-i Bihiştî), Tahran 1377 hş., s. 161.
Halebî, Ali Asğar, Mebânî-yi İrfân ve Ârifân-i Îrânî,Tahran1377 hş., s. 842.
Hurremşâhî, Bahâuddîn, Hâfıznâme, Tahran 1372 hş., I, 207, 572, 622.
İbn Manzûr, Lisânu’l-’Arab, Beyrut 1300 hk., I-XV.
Kedkenî, Muhammed Rızâ Şefî’î, Mantıku’t-tayr-i ‘Attâr, Tahran 1383 hş.
Lâhîcî-yi Gîlânî, Muhammed, Şerh-i Gülşen-i Râz, Tahran 1377 hş., s. 24-25.
Mu’în, Muhammed, Ferheng-i Fârsî, Tahran 1375 hş., I-VI.
Mu’în, Muhammed, Hâfız-i Şîrînsohen, Tahran 1375 hş.
Mütercim Asım Efendi, el-Okyânûsu’l-basît, Fî Tercemeti’l-kâmûsi’l-muhît, İstanbul 1230-1233. I-III, II, 440-441.
Pûrnâmdâriyân, Takî, Gomşode-yi Leb-i Deryâ, Tahran 1382 hş., s. 44-45.
Rağıb el-İsfehânî, Mu’cemu müfredât-i elfâzi’l-Kur’ân, Beyrut 1984.
Seccâdî, Ca’fer, Ferheng-i İstilâhât ve Ta’bîrât-i‘İrfânî, Tahran 1381 hş., s. 630-631.
Şemîsâ, Sîrûs, Ferheng-i Telmîhât, Tahran 1375 hş., s. 75.
Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali, Keşşâfu İstilâhâti’l-funûn, “feyz” Beyrut 1998, I-IV, II, 439-440.
Yesrîbî, Seyyid Yahya, Felsefe-yi İrfân, Tahran 1374 hş., 542, 546, 570.
Zemânî, Kerîm, Şerh-i Câmi-i Mesnevî-yi Ma’nevî, Tahran 1382 hş., I, 411; V, 423.
Zerrînkûb, Abdulhuseyn, Costucû Der Tasavvuf-i Îrân, Tahran 1357 hş.
Zerrînkûb, Abdulhuseyn, Erziş-i Mîrâs-i Sûfiyye, Tahran 1353 hş.
Feyiz, tasavvuf edebiyatının en önemli, en derinlikli ve anlaşılması en zor kavramlarından biridir. Aynı zamanda “bulunmak, ortaya çıkmak…” gibi anlamlarda kullanılan “tecelli” ile de hem sözlük anlamı ve hem de kavramsal ve terimsel karşılıkları açısından birçok yerde yakın ve benzer anlamlarda kullanılır. Feyiz, “feyz-i akdes” ve “feyz-i mukaddes” gibi türlere ayrılırken; “tecelli”nin de “zatî tecelli”, “ariflerin gönüllerindeki tecelli” ve “ölüm sonrası hayatta tecelli” gibi türleri vardır.
Birinci tür tecelli: Allah’ın ezelî tecellileri, tasavvuf tarihinde Muhyiddîn Arabî (ö. 638/1240) tarafından öngörülmüş, tasarlanmış ya da daha öncekilerden alınan miras geliştirilip düzenlemiştir. Muhyiddîn Arabî eserlerinde yaratılış konusuna defalarca işaretlerde bulunmasına rağmen kelam bilginleri ve değişik dinlerdeki inanışlarda olduğu gibi onu “varlıkların yoktan var edildiği” anlamında kullanmaz. Ona göre yaratıcı ve onun isimleriyle sıfatlarının varlığı dışında hiçbir şey “var” değildir. İbn Sina (ö. 428/1037) ekolünde yaratılış, “evrendeki varlıkların var edilmesi”, İbn Arabî’ye göre de; ezelde yaratıcının bilgisinde var olan ve bir bakıma hakkın kendisi olan, ondan başka bir şey olmayan varlığın “ayân-i sabite”ye verilmesi, onların varlık evreninde ilahî zatın ortaya çıkışı anlamını ifade ederek var olmalarıdır. Bu anlamdan hareketle evren Allah’ın bilgisi açısından “kadîm”dir. Feyz-i akdes kavramı da bu tür tecelliyle örtüşmektedir.
İkinci tür tecelli: yegane varlık olan hakkın ilahî isimleri ve sıfatlarıyla değişik görünümlerde varlık evreninde tecelli etmesidir. Bu da feyz-i mukaddes makamını ifade etmekte ve onunla birçok yönden örtüşmektedir. bazı sûfiler ikinci tür tecelliyi; yaratıcının ariflerin gönüllerinde tecelli etmesi ve ariflerin onun en güzel ve en ihtişamlı sıfatlarını seyretmeleri olarak algılar ve bunun hakkın nurlarının etkisiyle ortaya çıktığını belirtirler.
Üçüncü tür tecelli ise; Allah’ın ahiretteki tecellileri ve feyizleridir. Kur’ân’da birçok ayette de tecellinin bu türlerine işaret edilir. Allah’ın ahirette kullarına görünmesi de sözü edilen feyiz ve tecelli kapsamında kabul edilir.
Tasavvuf terimi olarak feyiz; elde etme ve kazanma amacıyla herhangi bir şeyin ilham yoluyla, hiçbir zahmete katlanmaksızın kalbe yönlendirilmesi; kesintisiz hareket halinde bulunan ve fiilleri herhangi bir karşılığa dayanmayan zat; ilahî tecellinin ifade ettiği anlamla aynı anlamı taşır. Bu tecelli şekilsizdir ve belirlemesi ya da sınırlanması ancak tecelli eden zatın gücü kapsamındadır. Ayrıca feyiz, yine sûfî literatürde “cömertlik” anlamında da kullanılır.
İlahî tecellileri geniş bir kapsamda ifade eden feyiz, kesintisiz olarak bütün varlıklara eriştiği için Allah’a, cömertliğin mükemmel örneği olması gerekçesiyle “mebdeü’1-feyz” ve “feyyaz” ismi de verilir. Varlıklar onun tecelli feyziyle var olurlar. Feyzin gelip gidişi, sürekli olarak yenilenmesi öylesine şaşırtıcı bir hızla gerçekleşir ki, hiç kimse bunun farkında bile olamaz. Gelişiyle gidişi sanki aynı anda gerçekleşiyormuş gibi son derece hızlıdır.
Muhyiddin-i Arabî, evrenin yaratılışını ve yaratıkların var oluşlarını feyiz yoluyla açıklar. Buradaki feyiz de “hakkın tecellisi”dir. Ona göre hakkın iki şekilde tecellisi vardır. Her varlık belli ve sınırlı yetileri ölçüsünde “feyz-i akdes” adı verilen ilk aşamada varlık elbisesi giyer. Ardından da kendisine hakkın tecellisine mazhar olacak yetenekler ve kabiliyetler verilir.
Yeni Eflatunculuk sisteminde çok kullanılan bir kelime olan feyiz: “evrenin Allah’ın güç ve gözetimi altında aşamalı, ancak sürekli olarak başka varlıkları da ortaya çıkarma özelliğine sahip olarak tekâmülü” anlamını ifade eder.
Bütün bilgiler ve varlıkların Allah’tan zuhur ve tecelli etmesi anlamında bir terim olan feyiz ve bu kökten türeyen fiiller “akmak, taşmak, dalmak” anlamında Kur’ân ve hadislerde de geçer.
İlk sûfîler feyiz ve ondan türetilen “ifâze”, “istifâze” ve “tefeyyüz” gibi kelimeleri tasavvuf terimi olarak kullanmamışlardır. Bu kavramı, “oluş” ve “varlığı açıklamak” üzere kullanan ilk mutasavvıf Muhyiddin-i Arabî olmuştur. İbn Arabî, bilgi ve varlık problemini “vahdet-i vücûd” inancı çerçevesinde açıklamak için feyiz terimiyle birlikte bunun iki şekli olan “feyz-i akdes” ve “feyz-i mukaddes” kavramlarına yer vermiştir. Ona göre Allah sürekli bağış ve lütuf sahibidir; her çeşit iyilik ve nimet ondan taşıp gelir ve bu taşmaya “feyiz” veya “feyezan” denir.
İbn Arabî’ye göre bilgiler “kesbî, mükteseb: sonradan kazanılan”, ve “vehbî, mevhûb: Allah vergisi” olmak üzere iki kısma ayrılır. Allah vergisi bilgiler, aklın idrak alanının üstünde olduğundan bunlara ancak ihsan edilirse sahip olunabilir. “Füyûzât” denilen bu bilgileri, “zahir bilginleri”, “âbidler” ve “zâhidler” değil gönül ehli olan mükâşefe ve müşahede erbabı elde edebilir. Feyzin kaynağından gelen bilgiler sırra, oradan ruha, oradan da nefse ulaşır. Peygamberler ve veli kullara gelen bilgiler de bu türdendir. İlahî feyiz kesintisiz olduğundan veliler aracılığıyla sürekli olarak insanlara ulaşır.
Mutasavvıflar feyiz sözcüğünden bütün bu bilgileri anlar; Bunları almaya “istifâze, tefeyyüz, ahz-ı feyz; vermeye de “ifâze” derler. İlahî feyzin insanlara ulaşmasında aracı olmaları itibariyle peygamberler ve veliler de feyzin kaynağı sayılır. Bazı bilginler de feyzin yaratıklara ulaşmasında meleklerin de aracı olduklarını ifade ederler.
İbn Arabî bir tek varlığın (Allah) bulunduğunu, var olarak görünen her şeyin bu varlığın çeşitli görüntüleri olduğunu söylerken de feyiz nazariyesine dayanır. Ona göre bütün varlıklar, belli bir kaynaktan çıkıp akan bir su gibi o varlıktan çıkıp akmaktadır. Herhangi bir kesintinin söz konusu olmadığı bu akışta varlık her an kaynağına muhtaçtır ve her an ondan aldığı destekle varlığını sürdürmektedir. Bundan dolayı bir akışın eseri ve bir taşmanın sonucu olan varlık da aslında bilgi gibi ilahî bir feyizdir. Dha önce de belirtildiği gibi İbn Arabî ekolünde büsbütün teknik ve son derece önemli bir terim olan Feyiz, biri “en kutsal (feyz-i akdes)”, diğeri “kutsal (feyz-i mukaddes)” olmak üzere iki çeşittir.
En kutsal feyiz, “şeylerin ve yeteneklerin önce ilim, sonra da ayn mertebesinde var olmalarını gerektiren “öz sevgi (hubb-i zâtî)” tecellisinden ibarettir”. Bu tanımla, Hakk’ın Hak’tan başka hiçbir şeyin düşünülmediği en yüksek seviyedeki “zât tecellisi”ne işaret edilir. Bu mertebede çokluğa imada bulunduğu için ilahî isimlerin varlığı bile söz konusu olmaz. En kutsal feyiz “Hakk’ın, zâtında zâtı ile zâtı için tecelli etmesi” anlamına geldiğinden dış evrende herhangi bir tecelliden söz edilmez. Bu feyz batınîdir. Bu tecelli “vâhidiyyet: birlik/teklik” mertebesinde kendini bilgi suretinde belli eder. Feyz-i mukaddes aracılığıyla ortaya çıkar.
Kutsal feyiz ise; en kutsal feyizde söz konusu olan “aynlar”ın yeteneklerinin dış dünyada ortaya çıkmasını gerektiren ilahî isimlerin tecellisinden ibarettir. Buna göre “kutsal feyiz”, “en kutsal feyz”e dayanır. “En kutsal feyiz”le “a’yân-ı sabite” ve “aslî yetenekler” bilgi mertebesinde meydana gelir; “kutsal feyiz”le de bütün gerekleri ve nitelikleriyle “a’yân-ı sabite” dış dünyada ortaya çıkar.
Mutasavvıflara göre Hak’tan gelen feyiz (bilgi ve ruhsal zevk hali) “akl-ı evvel” denilen Peygamber aracılığıyla velilere, onlar aracılığıyla da insanlara ulaştığından müridlerin feyiz kaynağı mürşidlerdir. Mürşidin doğrudan doğruya akl-ı evvel vasıtasıyla Hak’tan aldığı feyze “ilahî feyiz”, silsile vasıtasıyla aldığı feyze “isnâdî feyiz” denir. Müridin tarikata girip şeyhten feyiz ve irfan almasına da “ahz-ı feyz: feyiz alma” adı verilir.
Allah’ın feyzi gerçekte evrene ve varlıklara iki farklı gerekçeyle erişir: bunlardan birincisi varlıkların yine kendilerine verilmiş olan yetenekleri sebebiyledir. Bu da “feyz-i mukaddes” aracılığıyla aktarılır ve varlıkların hizmetine girer. İkincisi de Zat-i İlahi’nin varlığının gerekçe oluşudur. Bu da bütün varlıklar ve onların donatıldıkları yetilerin “feyz-i akdes”in etkisiyle ortaya çıkmış eserler oluşundandır. “Feyz-i mukaddes” de “feyz-i akdes”e bağlı olduğu için sonuçta bütün her şey Zat-i İlahi’ye döner.
Feyiz kelimesi özellikle tasavvuf edebiyatında birçok tamlamada yer almakta, çok sayıda şair tarafından farklı anlamlarda kullanılmaktadır:
Feyz-i ebed/ebedî: sonsuz nasip ve kısmet; hakkın ardı arkası kesilmeyen, sonsuz lütfu.
Feyz-i ezel/ezelî: tanrısal vergi, tanrısal lütuf.
Feyz-i ilahî: tanrısal lütuf ve vergi.
Feyz-i hak: tanrısal lütuf.
Feyz-i rûhu’l-kudüs: tanrısal yardım ve yol gösterme.
Feyz-i amîm: herkesi kapsayan tanrısal yardım ve rahmet.
Feyz-i lem yezel: tanrısal lütuf ve yardım.
BİBLİYOGRAFYA:
Cürcânî, Seyyid Şerîf, et-Ta’rîfât, “feyz”, Beyrut 1983.
De Boer, Tj., “Feyz”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1998, IV, 589-592.
Dihhudâ, Ali Ekber, Luğatnâme-yi Dihhudâ, Tahran 1346 hş., “feyz”, XXXVII, 362-363.
Eraydın, Selçuk, “Feyiz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi/DİA, İstanbul 1988-2004, XII, 513-514.
Furûzanfer, Bedîuzzamân, Şerh-i Mesnevî-yi Şerîf, Tahran 1381 hş., III, 859.
Hâfız-i Şîrâzî, Dîvân-i Hâfız-i Şîrâzî (nşr. Muhammed-i Bihiştî), Tahran 1377 hş., s. 161.
Halebî, Ali Asğar, Mebânî-yi İrfân ve Ârifân-i Îrânî,Tahran1377 hş., s. 842.
Hurremşâhî, Bahâuddîn, Hâfıznâme, Tahran 1372 hş., I, 207, 572, 622.
İbn Manzûr, Lisânu’l-’Arab, Beyrut 1300 hk., I-XV.
Kedkenî, Muhammed Rızâ Şefî’î, Mantıku’t-tayr-i ‘Attâr, Tahran 1383 hş.
Lâhîcî-yi Gîlânî, Muhammed, Şerh-i Gülşen-i Râz, Tahran 1377 hş., s. 24-25.
Mu’în, Muhammed, Ferheng-i Fârsî, Tahran 1375 hş., I-VI.
Mu’în, Muhammed, Hâfız-i Şîrînsohen, Tahran 1375 hş.
Mütercim Asım Efendi, el-Okyânûsu’l-basît, Fî Tercemeti’l-kâmûsi’l-muhît, İstanbul 1230-1233. I-III, II, 440-441.
Pûrnâmdâriyân, Takî, Gomşode-yi Leb-i Deryâ, Tahran 1382 hş., s. 44-45.
Rağıb el-İsfehânî, Mu’cemu müfredât-i elfâzi’l-Kur’ân, Beyrut 1984.
Seccâdî, Ca’fer, Ferheng-i İstilâhât ve Ta’bîrât-i‘İrfânî, Tahran 1381 hş., s. 630-631.
Şemîsâ, Sîrûs, Ferheng-i Telmîhât, Tahran 1375 hş., s. 75.
Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali, Keşşâfu İstilâhâti’l-funûn, “feyz” Beyrut 1998, I-IV, II, 439-440.
Yesrîbî, Seyyid Yahya, Felsefe-yi İrfân, Tahran 1374 hş., 542, 546, 570.
Zemânî, Kerîm, Şerh-i Câmi-i Mesnevî-yi Ma’nevî, Tahran 1382 hş., I, 411; V, 423.
Zerrînkûb, Abdulhuseyn, Costucû Der Tasavvuf-i Îrân, Tahran 1357 hş.
Zerrînkûb, Abdulhuseyn, Erziş-i Mîrâs-i Sûfiyye, Tahran 1353 hş.
Konular
- PARS DERGİSİ
- ŞU’ARÂ HOCASI MÂDER-ZÂD BİR ŞÂİR: ZÂTÎ
- KLÂSİK TÜRK EDEBİYATINDA ŞEM’Ü PERVÂNELER VE LÂMİ’Î ÇELEBÎ’NİN ŞEM’Ü PERVÂNE MESNEVİSİ
- FARS EDEBİYATINDA METAFİZİK YOLCULUKLAR
- شاعران فارسی سرای وفارسینويس ارزرومی
- تعلیم وتربیت ازمنظر سعدی
- توازن موسیقايی غزلهای سعدی
- YAŞAR KEMAL’İN İNCE MEMED ROMANI İLE SADIK ÇUBEK’İN TENGSİR ADLI ROMANININ KARŞILAŞTIRMASI
- YAVUZ SULTAN SELİM’İN DÎVÂNINDA OLMAYAN FARSÇA ŞİİRLERİ
- KÜÇÜKASYA’DA İSLAMİYET (DER İSLAM IN KLEIN ASIEN)
- ERKEN DÖNEM FARSÇA MESNEVİLERDE BEZM - IYRD.
- RÛDEKÎ-Yİ SEMERKANDÎ (Ö. 329/940)
- NAZÎRÎZÂDE EMÎN’İN ŞEYHÜLİSLÂM FEYZULLAH EFENDİ’YE FARSÇA METHİYELERİ
- HAYRETÎ DİVANINDA GEÇEN “GAM” KELİMELERİNİN TASARIMLARI
- BÂBÂ TÂHİR-İ HEMEDÂNÎ DİVANININ MEHDÎ-İ HAMÎDÎ NÜSHASINDA GEÇEN DOBEYTÎLERİ VE TÜRKÇE TERCÜMESİ
- EŞREFOĞLU RÛMÎ’NİN GAZELLERİNDE NASİHAT VE NEFİS MUHASEBESİ
- HÂB-I HAYÂL, AYINTABLI HÜSNÜ
- شاعران فارسیسرای و فارسینويس ارزرومی*
- مسئلة »مضمون« در شعر کودکان و نوجوانان
- مأخذ اصلی تمثیل خورندگان پیلبچهدرمثنوی
- وگرايی درهنر ايران
- NEF’Î’NİN TUHFETU’L-UŞŞÂK ADLI FARSÇA KASİDESİ
- ERKEN DÖNEM FARSÇA MESNEVİLERDE BEZM - IIYRD.
- DAKİKÎ-Yİ TUSÎ (Ö. 366/976)
- ÂRİF ÇELEBİ’NİN FARSÇA KASİDESİ VE TÜRKÇE ÇEVİRİSİ
- SÂİB-İ TEBRİZÎ’NİN ŞİİRLERİNDE GEÇEN “HÂB-I BAHÂR” TAMLAMASI ÜZERİNE
- ROMEN DİLİNDE KULLANILAN FARSÇA KELİMELER
- سینمای ایران
- آداب حرب مغول درتاریخ جهانگشای جوینی
- بررسی تطبیقی ضرب المثل های ترکی سنقر با ضرب المثل های زبان فارسی