Günümüzde Mevlânâ'yı ve özellikle Mesnevî'sini yakından tanıma arzusu gittikçe yaygınlaşmaktadır. Bunun ana sebeplerinden biri, Mevlânâ'nın, özellikle Mesnevî"sinde birey ve toplumla ilgili etkileyici değerlendirmeler yapmasıdır. Mesnevî'deki hikâyeler bu açıdan her zaman dikkat çekmiştir. Bu nedenle Mesnevî hikâyelerini Mesnevî'deki önemli konulardan ayrı olarak ele almak, hatta “Mesnevî Hikâyeleri” oluşturmak özellikle son asırda yaygınlaşmıştır. Diğer taraftan bunun aksine Mesnevî'deki önemli gördükleri konuları hikâyesiz bir şekilde aktarmayı tercih edenler de olmuştur. Ancak Mevlânâ tarafından Mesnevî'de düşüncelerle hikâyeler arasında kurulmuş olan bağlantı ve yorumlar, bir yöne ağırlık veren bu yararlı çabalarda genelde yer bulamamaktadır.

Başlıkta yer alan dört sıfat, Mevlana için yeterli görülmeyebilir veya bazılarınca bunlardan biri özellikle tercih edilebilir. Bizim amacımız ise bu özelliklerin buluştuğu Mevlana"nın bu hüviyet bütünlüğüne dikkat çekmek ve bütünlükle birlikte günlük hayatın içindeki yerine işaret etmektir.
Mevlana"nın uzun süre eğitim gördüğünü ve döneminde medreselerde öğretilen ilimlerde özellik kazandığını, 24 yaşında müderris ve müftü olarak babasının yerini alabilecek dereceye ulaştığını kaynaklar belirtmektedir. Sadık oğlu Sultan Veled şöyle demektedir:
شست بر جاش شه جلال الدین رو بدو کرد خلق روی زمین
چون پدر گشت زاهد و دانا سرور و شاه جملۀ اولیا
“Padişah Celâleddin, babasının yerine geçti, oturdu; yeryüzü halkı ona yüz tuttu.
Babası gibi zahitti, bilgindi; bütün bilginlerin başı-başbuğuydu, padişahıydı.” 1

Ülkemizde yapılan konuşmalarda zaman zaman bazı konular, kanımca yanlış anlamalar ve hisler doğuracak şekilde dile getirilmekte veya dinleyiciler tarafından böyle algılanmaktadır. Konu özellikle Türkiye"de bıraktığı olumsuz etkiler açısından önemlidir. Önceki günlerde Mevlânâ"yı anmak için düzenlenen bir panelin ardından 18 Ocak 2007 günü, ""Şimdi İngilizce, Geçmişte Farsça ve Arapça"" başlığıyla yapılan bir haber bunun ilginç bir örneğidir. Haberdeki alıntıda, Mevlânâ"nın eserlerinin Farsça olduğu, o dönemde de Türkçe"nin bir kenara itildiği belirtilmekteydi. Haberin ve alıntının vardığı nokta başlıkla birlikte okunmalıdır: “Şimdi İngilizce, geçmişte Farsça ve Arapça. Sakın ecdadınıza kızmayın.”
Bu ve benzeri ifadeler sonucunda Türkçe konuşanların zihninde şu algılamalar oluşabilmektedir:
a) Ecdadımız yabancı kültürlerin etkisi altında kalmıştır.
b) Farsça veya Arapça kullanmaları etki altında kalmaları sonucudur.
c) Mevlânâ da eserlerini Farsça yazarak bu yanlışı sürdürmüştür.

Özellikle Mevlânâ, Hazret-i Pîr, Hüdâvendigâr ve Mollâ-yı Rûm lâkaplarıyla; Belhî (Belhli), Rûmî (Anadolulu) ve az da olsa Konevî (Konyalı) sıfatlarıyla anılan Celâleddîn Muhammed, bugün Afganistan'ın kuzeyinde yer alan Belh şehrinde dünyaya gelmiştir.
Onun bütün dillerde görülebilecek tam adı, “Mevlânâ Celâleddîn Muhammed”dir. Ancak günümüzde kitap veya makale adı içerisinde Mevlânâ, tek bir kelimeyle anılmak istendiğinde, Batı dillerinde sadece “Rûmî” ve Farsça eserlerde ise “Mevlevî” isimleşmiş sıfatlarıyla yeterli görülmektedir.

Özgürlük ve esaret; biri ne kadar sevimli, diğeri ne kadar ürkütücü ve kabul edilemez. İnsan, doğumla başlayan ve ölümle sona eren dünya hayatını, içinde bulunduğu ve bütün duyu organlarıyla kavradığı için çok canlı yaşıyor. Ancak doğumun öncesi ve ölümün sonrasını; çıplak gözle görerek bildiği bu iki noktanın ötesini kavramak ve izah etmek, onun başlıca problemi olmaktadır. İyiyle kötüyü; faydalı ile zararlıyı, gerçek ile sahteyi ayırmak, daima onun derdidir. Duyarak bildiklerimizde, görerek kavradıklarımızda ve gördüklerimizin hakikatidir diye öğrendiklerimizde hep yanılma ihtimali devam etmektedir. Bu nedenle varlığın hakikatini aramak ve ona ulaşmak için sürekli bir gayret gerekmektedir. Hayatı daha canlı, üretken ve anlamlı kılan da zaten bu çabadır. Özgürlük, bu arayış ve buluşun insana kazandırdığı itibar, şeref ve sonuçtur. Mevlânâ bunu düşünür, bunu arar ve eserlerinde yol gösterir, yol öğrendiğinden:
“Kimdir efendi? Seni özgür yapan, ayağından kulluk bağını çözen.

Aynı dili konuşmak, göze ve gönle zindeliktir. Dillerin çözülmesi, yüzlerin tebessümü ve yaşayışta canlılık, aynı dili konuşmanın doğal sonucudur. Gönüllerin haberleşmesine, yolların buluşmasına aracıdır dil. Dil topluluklar oluşturur, medeniyetlere yol açar. Aracıyken, toplayıcı olur. Aynı dile sahip olmak, bu sonucu doğurur.
Dildaşından ayrılan kişi, yüzlerce nağmesi de bulunsa dilsiz olur.
Gül gidince ve gül bahçesi solunca, artık bülbülün macerasını dinleye­mezsin (Mesnevî, 1/28-29).

Geleneğimizde kazanılması amaç edilen özelliklerin bütününe sahip kişiye “İnsân-ı kâmil (Olgun insan)” adı konulmuştur. Hz. Peygamber başta olmak üzere öncü kişiler örnek gösterilerek insana yaraşan sıfatlar ve kişilikler, geçmişte toplumda sözlü ve yazılı olarak özenle anlatılmıştır. Olgun bireylerin yetişmesi arzusuyla kaleme alınan klasik kaynaklar arasında doğrudan İnsân-ı kâmil adını taşıyan eserler de bulunmaktadır.
Mevlana, bilindiği gibi Mesnevî"yi olgunlaşma yolunda istekli olanları bilgilendirmek için söyleyip yazdırmıştır. Kendi eliyle yazıp Hüsameddin Çelebiye verdiği ilk on sekiz beytin,
در نیابد حالِ پخته هیچ خام پس سخن کوتاه باید والسّلام
Olgunun hâlini, ham kişi anlamaz. Öyleyse söz kısa olmalı, vesselâm.

İnsanoğlunun Hz. Adem"den itibaren çektiği acılar, duyduğu hüzün­ler, hissettiği neşeler, yaşadığı güzellikler sanki gözlerden, zihinlerden uzakta kalmış. Eldeki bilgilerin, tecrübelerin daha huzurlu daha canlı ve daha mantıklı bir nizam oluşturulmasına zemin hazırlaması gerekmez miydi acaba? Çağımızda yaşadığımız acı olaylar; yüce Peygamberlerden, bilge insanlardan bize ulaşan hakikatlere ne kadar uzak kalındığını göstermektedir.
Burada Hz. Mevlânâ"nın eserlerinden istifade ederek, onun söyleyiş tarzıyla gönül ve dünya güzelliklerine doğru bir zihinsel yolculuk yapmak arzu ediliyor. Fakat önce insanlığın sahip olduğu, ancak yararlanamadığı birikime ve tecrübeye Mesnevî"den bir örnekle işaret edelim. Söze, tefekküre ve edebe vesile olan Mesnevî"deki hikayelerden biri “Tuti ve Tacir” hikayesidir. İzahlarla birlikte yaklaşık 15 sayfada tamamlanan ve 301 beyit olan bu hikaye şöyledir:

Jalaladdin Mohammed, who is called by names of especially Mevlana, Mevlevi, Hüdavendigar and Mollayı Rum and rarely Belhi, Rumi Konevi, was born Belh City, which is located todey in north of Afganistan. He spent his childhood years within great meterial and sipiritual wealth possessed by his father Bahauddin Veled in Belhi City who was a member of a family training learned scholars and then, his motherland become Konya City. His life family dervish convet in Konya and his ideas and his views reflected in his works carried him to our present in very lively and vigorous form. First of all, he was accepted as a pioneer of a cocept remining divene love, grace elegance, love and to tolerance and he aimed to present Islamic belief yo hearts with this view and thought.

Certain important dates related to the life of Mevlana and paths of Mevlana can the recorded as follows:
- Birth of Mevlana in Belh city, 6 September 1207

Hikmet ve nükte, Doğu"da günlük hayata doğrudan anlam ve haz katan iki kaynaktır. Hayatın her halini bilgilere dayalı kurallara yaslanarak çözmek mümkün olmadığında, halk için bilginin yanında hikmet ve nükte sığınak ve huzur kaynağı olmuştur. Mevlânâ gibi hikmeti; hayatın görünmeyen tarafındaki gerçeği yakalayıp sunmaya çalışanlarla, günlük hayatta olup bitenlerdeki nükteleri kalıcı hale getiren Nasreddin Hoca ve benzeri kişiler veya kişilikler, insanları hayatın gizemli ve sevimli yüzüyle buluşturmuşlardır. Doğu"daki esrarın, bilimin bütün hızına rağmen, bugün hâla cazibesini korumasında onların varlığı ve izleri her halde etkili olmaktadır.

Son dönemlerde Mesnevî, Gülistan ve Baharistan gibi önceki asırlarda Müslüman toplumun amaç ve yönelişini, hayata bakışını yansıtan klâsik edebî eserlerle günümüz insanının arasına birçok engel girmiştir. Bu engellerin ne kadarının iç bünyemizden ve ne kadarının dış dünyadan kaynaklandığını tespit etmek güçtür. Düşünce dünyamızı saran yeni arayışlar sonucunda masumca başlayan özü yakalama amacı sonuçta her şeyin irdelenmesi, hatta olumsuzlanması noktasına kadar varmıştır. Eldeki klâsik kitaplara değer verilmemesi ve bazı dinî eserlerin yarar sağlamayacak şekilde eleştirilmesi, arkada kalan birikimin üzerine artık herhangi bir ilave yapılamayacak şekilde dışlanması, ilk cümlede adları anılan günlük hayata dönük eserlerin iyice gözden uzaklaşmasına yol açmıştır. Kimi zaman ideolojik din anlayışı adına, kimi zaman ulusçuluk adına ve kimi zaman da modernlik adına düşünen ve hareket eden birçok okumuş kişi, geleneği ve onu yansıtan klâsikleri dışlamıştır.

Fikirleri, takip ettiği yol ve eserleriyle farklı bilim dallarına konu olmuş Mevlânâ"yı sadece bir yönüyle ele almak mümkün değildir. Özellikle Hak aşığı oluşu ile şair kimliği onun birlikte ele alınması gereken iki ayrı yönüdür.
Burada öncelikle klasik edebiyatta şiir ve şairin nasıl değerlendirildiği, Mevlânâ"ya yakın yıllardan örnek verilerek aktarılacak ve tasavvufî şiir geleneğinin önde gelen temsilcilerinin bariz vasıfları özlü bir şekilde sıralanacaktır. Ve akabinde konumuzun özünü teşkil eden Mevlânâ"nın tasavvufî şiir geleneğindeki yeri ve özelliği, onun mutasavvıf kişiliği ile şairlik vasfının uyuşma va çatışma noktalarına da yer verilerek izah edilmeye çalışılacaktır.

Bu yazıda Mevlânâ"nın adı, lâkapları ve bir yer veya kişiyle ilişkisini gösteren sıfatları üzerinde tespit ve değerlendirme yapılarak “Konyalı” nispet sıfatı özellikle ele alınacaktır. Ancak, Mevlânâ"nın hangi bölgeden olduğu veya nereye ait görüldüğü konusunu tartışmanın ötesinde, onun günümüzde Konya, Türkiye ve kültürümüz için taşıdığı önemi vurgulayacak bir isimlendirmeye dikkat çekilecektir. Aksi takdirde bütün insanlara hitap edebilmeyi amaç edinen büyük bir şahsiyetin düşünce ve isteklerine yabancı kalacak bir tavır içerisine düşmekten endişe duymak gerekir.

MODERN VE İDEOLOJİK YAKLAŞIMLAR KARŞISINDA MEVLÂNÂ VE MESNEVÎ***

Sizlerle dertleşmeye geldim. Belki biraz amiyane, biraz acemice konuşacağım, mazur görünüz. Zira gönülden konuştuğumuzda herkes kabul eder ki dertliyiz. Zaten dertli olmak, dert sahibi olmak, bizim geleneğimizde yaşadığımıza, düşündüğümüze ve diri olduğumuza işaret eder. Derdi, çözecek olana söyle, çözmeyecek olana söyleme demişler. Çözecek sizler olursanız, yerinde söylenmiş olur. Çözülmeyecek şeyler söylemiş olursam, nezaketsizlik ve kabalık etmiş olacağım, affediniz.

Konumuz geçmiş ile bugünü, bugünle geleceği buluşturma endişesiyle ilişkilidir. Başlıkta yer alan modern ve ideolojik nitelemeleri derdimizle, endişemizle yani aşkımızla aramıza giren yeni ve katı engellere işaret etmektedir. Burada değerlendirmeye çalışacağım bu engeller, gerçekten varsa dertleşmiş olacağız, yoksa sizlerin zamanını çalmış olacağım. Yine geleneğimize göre dostlar arasında konuşmak güvenlidir, zira dostlar ayıpları örter.

Kur'an-ı Kerimde surelerin başında okunan besmele Ayetmidir?